TAPÉRE OIKO VA’EKUE SANCHO REHE HA AMBUE MBA’E JAHECHAMÍNTE VA’ERÃ

KARAI QUIJOTE - VORE LV

Opyta rupi Sancho Ricote ndive, noguahẽ jepéi upe árape duque castíllope; opyta media leguahápe ichugui, ha upépe ipyhare; pytũetemi voi. Hakatu, arahakúrupi, ndoipy’apyguasúi chupe upéva; ha upéicha opiánte tapégui oha’arõpotávo ko’ẽ jey. Upéi, tyerakúgui rei, ohekávo oikóvo okemi haguã, ho’a hymba burro ndive peteĩ yvykua hũ ipypukúvape, oĩva óga tuja guasu guasu pa’ũme. Ha ho’akuévo, ikorasõite guive imandu’a Ñandejára rehe, oimo’ãgui ho’a aipo yvykua hugua paha’ỹvape voi; ha nipora’e nda’upéichai; pe 5 metro háperupi¹ Rucio oguahẽma yvykua ruguápe, ha Sancho ojejuhu hi’ári, mba’evete ojehu’ỹre ichupe.

Opokopaite ijehe ha ogueru jey ipytu, otantea haguã noiméipa ipirekuapa mba’e opytávo. Ha ohechávo mba’evete ndojehuiha ichupe, hesãi guasúnteha jepiveguáicha, noñembo’epakuaavéi Ñandejárape, ovy’águi aipo osalva hague rehe ichupe, oimo’ãgui iku’ipaite hague voi opytávo. Upéi ojepovyvy yvykua yke rehe, oheka mba’éichapa ikatúne osẽ upégui ha’e ae; katu oparupieténte isỹi ha ndojuhúi mba’evéichagua pyenda osẽ haguã. Upéva rehe Sancho oñeñandu vai, ko’ýte ohendúmaramo mba’éichapa Rucio ipyahẽ asy avei. Ha niko ndareíri ha nademái ave, jahechárõ ndaha’eiha oĩ porãmbáva hína.

―¡Áii –he’i upémaramo Sancho Panza– ndofaltái voi ningo ojehu va’erã ñandéve ko mundo infelípe! Mávaiko oimo’ãta, kuehénte ojupi va’ekue mburuvicha guasúramo ha omandapaite umi ipoguýpe oĩva rehe², heta hembiguái, heta icriádo, ha ko’ãga ou ojecha péicha yvykua vaípe, ha’eño peteĩ, oĩ’ỹre oúva oipytyvõmi chupe. Ko’árupintemaku che amano va’erã ãga vare’águi, che rymba burromi ykére, noromanóimaramo ko’ãga, ha’e oñehungapa, oñemachukapágui, ha che katu py’a popógui. La chéve ojehúva tuichami ajoavy che uru Don Quijote-pe ojehu va’ekuégui, oguejy ha oikéramo guare pe Montesinos itakuápe, ipajéva oje’eha. Upépe ningo chupe ojerereko porãve kuri hóga peguágui; upépe ojuhu voi mesa oĩmbapyrémava ha tupa oĩva ha’arõvo. Upépe ha’e ohecha heta mba’e porã ñanembohesa rorýva; ha che katu amalisia ahecháta ápe mbói ha kururu. ¡Aichejáranga ko che, moõ piko oiméne ohopa mba’eita chemoakã vaími va’ekue! Ko’águi ãga oñerenohẽne che kanguekue, Ñandejára oipota vove, iperõmba, morotĩ ha ikupi’ipa vove, ha che rymba burro kanguekue hendive; aipóramo oje’éne Sancho Panza araka’eve ndohejái hague hymba búrrope, ha hymba búrro chupe. Ta’e jey: ¡aichejáranga ore!; ajépa nda’orepo’aiete roju haguã romano mombyryete ore valle ha ore gentekuéragui; upépe mba’éramo, na’ipohãiramo jepe ojehúva oréve, hasẽmíva orerehénte jepe oĩ va’erã mo’ã, ha ndofaltamo’ãi ombotýva ore resa, oreresa piru rire. ¡Ha, che irũ, rehechámango mba’éichapa apaga ndéve hetaite cheservi rire! Cheperdonamíkena ha ejerure chendive ñande rekove oisãmbyhývape, nde reikuaaháicha, tañanerenohẽ ko akã pa’ãgui, mokõive jaju haguépe ja’a. Upéicharamo, che amoĩ va’erã ndéve ne akã rehe umi corona laurel guigua, ojeguapáva porãgui, rejogua haguã umi poeta ipopenóvape, ha aviráne ndéve ne rembi’u.

Kóicha oñembyasy Sancho Panza ha ojapysaka hese hymba burro, he’i’ỹre chupe mba’evete (ko tesa parápe anga ha’e oĩva hína). Upéicha, upe pyhare ohasa hikuái angata ha ñembyasypópe. Upéi ko’ẽmbávo ha hesakãvo upépe, Sancho ohechakuaa ndaikatumo’ãiha voi mba’eveichavérõ osẽ ra’e upe yvykuágui, oipytyvõ’ỹramo chupe avave, ha oñepyrũ ojahe’o ha osapukái oñehenduka haguã. Hákatu, ndaipóri voínte ra’e upe jerére tapicha ikatúva ohendu chupe; upémaramo ha’e he’i ijehe upépe omanomaha.

Oĩhágui hína Rucio ovayvávo, Sancho Panza omoñembo’y chupe, hetyma kangykangýramo jepe; ojapyhy ivoko ho’a va’ekue hendivekuéra avei, oguenohẽ chugui portiju akytãmi ha ome’ẽ chupe. Ho’u he hymba burro upéva, ha upépe he’i Sancho chupe, oikũmbytaramoguáicha he’íva:

―Ndaipóri situ ivaietereíva, oĩramo ja’umi va’erã.

Upeichahágui ojuhu sapy’a yvykua yképe peteĩ ikuaha; ha’etévaicha ikatútava ija pype peteĩ tapicha, ojaivy ha oñembopo’íramo. Oho Sancho Panza ha ojaivyhápe oike pype; ha upévo ohecha ipyrusuha pe mba’ekua, kuarahy ohesape porãgui pype hi’ári guivo. Ohecha avei pe yvy ovoha mombyry peve voi ohoha, ojoaju ohóvo ambue ndive. Omañamba rire, osẽ jey hymba burro oĩhápe, ojagarra peteĩ ita ha oñemoĩ odesvorona pype yvy. Sapy’aitépe ombotuicháma pe yvykua rokẽ, ha upépe omboládo hymba burro ha ombohasámane katu mboipýrivo. Upépe ojagarra hymba burro itĩnguahágui ha oñemoĩ oheka ñasẽha; oguata ohóvo hikuái, ohasa jámante hesakãhárupi ha jámante pytũvehárupi, kyhyjepópe.

―¡Ñandejárantema hemby chéve!– he’i ipy’ápe ohóvo. «Ko mba’e vaiete ojehúva chéve ningo che uru Don Quijote-pe ombovy’aite va’erã mo’ã; chupe guarã ko’ãva yvotyty ha óga porã Galia retãme guaichagua hína, ha he’i va’erãmo’ã osẽtaha ñu hovy porãme, iñasãimbahápe yvoty. Che katu ko’ápe cheryeraku, ndaipóri oñemoñe’ẽmi va’erã chéve ha chekangyve ahávo. Ha’eténtema voi ko yvy osorótava che py guýpe ha chemokõ mba’e. Ha’eño rei oikóva katuete opa mba’e vaípe, he’i voi ningo ku ñe’ẽ».

Péicha ojepy’amongeta kuévo ohóvo ha’eñorei, ha’etéma vaicha chupe oguatáva amo media legua rasamírupi. Upépe ohecha peteĩ hesakã perepereha, ára resapévaicha oikehápe hína, ha ha’etévaicha upépe ohótava osẽ pe tape yvyguy, omanóva kuára he’iha ha’e.

Ápe oheja chupe Cide Hamete Belengeli ha oñe’ẽ jey Don Quijote rehe. Ha’e niko vy’apópe osako’i hína oñorairõ haguã Ña Rodríguez memby kuña odesonra va’ekue ndive; he’i voi hese ombopaga rasy va’erãha chupe hembiapo vaikue rehe.

Upéicha, peteĩ pyhareve asaje Don Quijote osẽnguévo oñensaja upe ñorairõrã, ohye karãivo henda Rocinante, ohomi ojapaite peteĩ yvykua rehe. Pe hembetére opyta, ha ndojokopya’éi rire henda, ho’a mo’ã voi pype. Ombojere upépe ikavaju ha, oguejy’ỹre hi’árigui, ojere omaña yvykua ryepýpe. Upévo ohendu hatãiterei oñe’ẽva pype. Ojapysaka porã hese ha upévo ohendu he’íva:

―¡Ha, yvate peiméva! Oiméne piko pende apytépe cherendúva, peteĩ tapicha ipy’a porãmíva, oiporiahuverekóva cheichagua Ñandejára resarái haguépe³, oñeñotỹva hekove reve, peteĩ gobernador oñegoberna’ỹva.

Ha’etévaicha Don Quijote-pe ohendúva Sancho Panza ñe’ẽ, ha upéva tuicha ombopy’andýi chupe; upévo, ijahy’o ome’ẽháicha osapukái:

―Máva piko nde reiméva yvykuápe. Mávapa oñembyasy upépe.

―Ha mávata piko –he’i yvy soro pegua–, Sancho Panza mante va’erã, vaikuépe oikóva, ha heko vaíre oñemoĩ va’ekue Insula Barataria Gobernador-ramo, Don Quijote de la Mancha, karai herakuã guasuetéva rembijokuaikue.

Ohendúvo upéva Don Quijote, noimo’ãieteve pe oikóva, ha ñemondyikue reve he’íma voi Sancho Panza omanómane hague ra’e, ha oiméne hi’ãnguéntema aipo añaretãgui osapukái hína. Umi mba’e oúvo iñakãme, Don Quijote he’i:

―Opaite santokuéra rehe ha’e ndéve⁴, eremi chéve mávapa nde; oiméramo ãngue, ere chéve mba’épa ikatu ajapo nderehe. Che ningo upevarã aime, asocorre haguã oikotevẽva oĩva guive ko yvy ape rehe, ha ikatueténtene avei ajehu umi ohóma va’ekue apyve’ỹmepe ha ndaikatúiva ojevale ijehe hína.

―Upéicharamo ningo –he’i yvykua peguakuéra– nde reñe’ẽva chéve che uru Don Quijote de la Mancha, ndétamante voi, ne ñe’ẽ rehe roikuaa.

―Don Quijote che –ombohovái chupe–, ha’éva chejehe tapicha oikotevẽva pytyvõharaha, taha’e oikovéva térã omanóva. Upévare aipotáma ere chéve mávapa nde, chemoangata vaíma reína: oiméramo nde che rembijokuái Sancho Panza, remano ra’e ha añanguéra nandererahái, Ñandejára tuichaha rehe reime aipo purgatóriope, ñande sy guasu Iglesia Católica heta mba’e porã ikatu ojapouka nderehe, nerenohẽuka haguã upégui; ha che voi ajapoukáne nderehe umi mba’e, ikatuháicha chéve. Upévare, ere porã chéve mávapa nde.

―¡Ta’upéicha uvei! –he’i yvykua peguakuéra–, ahura ndéve nde reipotáva rekovére⁵, don Quijote de la Mancha, che ne rembijokuái Sancho Panza, ha ne’írãva amano yma anace guive. Aime ko’ápe aheja rire che gobierno (upéi mante amombe’upáne ndéve mba’e rehepa); ange pyhare ha’a ko yvykua ruguápe, che rymba burro chendive, ha ha’e che testigo; na’ápe oĩ voi chendive hína.

Ha hi’ariete, ha’etévaicha hymba burro oikũmbýva pe ijára he’íva, ha upépe oñembo’ahy’opu, hasẽ soro, omboryryipa yvykua guasu.

―¡Iporã nde testigo! –he’i don Quijote–, hasẽ rehe aikuaa porã chupe, ha ne ñe’ẽ katu ahendu, Sancho che irũ. Chera’arõmi: aháta duque castíllope, namombyrýi ko’águi hína, ha arúta nerenohẽ va’erã upégui. Oime va’erã mba’eichagua ne rembiapo vaikue rehepa re’a upépe ra’e.

―Tereho katu, karai, ha eñeha’ã eju pya’e jey –he’i Sancho–, Ñandejárare ha’e ndéve na’aguantaveimaha ko’ápe, cherekovete reve añeñotỹ; kyhyje chejuka potaitéma.

Oheja chupe Don Quijote ha oho paláciope omombe’úvo duquekuérape Sancho Panza rehe oikóva; ohecharamo hikuái ijypyrã, katu upéi he’i oiméne haguã ho’ára’e ambue yvykua rokẽrupi, ymaite guive voi oĩva upépe. Katu oñeporandu mba’éichapa oheja igobiérno ha ou upe peve, ha’ekuéra oikuaa’ỹre ouha. Uperire ogueraha hikuái piola ha maroma, ha hetakue reve oñemoĩ hesekuéra. Are omba’apo rire hikuái, oguenohẽ sapy’a Rucio ha Sancho-pe mba’e ruguágui kuarahy porã hápe.

Peteĩ estudiante ohecha chupe ha he’i:

―Kóicha ñanohẽ va’erã oĩhaguéicha umi gobernador ifajútova: ko añara’y osẽháicha yvykua guasúgui; jahechaháicha voi, ivare’a, hesa’yju ha isogue osẽvo.

Ohendu upéva Sancho ha he’i:

―Ócho die dia rupima ojapo, nde che irũ ñe’ẽrei, aike hague agoberna peteĩ yvy apu’a oñeme’ẽ va’ekue chévepe; upe aja pukukue ni mandi’o nandípe nacheryguatãi⁶, umi médico ha heta cherayhu’ỹva otaky cherehe; ndacobra jepéi ocorrespondéva chéve mburuvichaháicha, ni coimami ijykepegua. Opa umía rehe, namerecéi kóicha añerenohẽ, ha’e che. Katu ningo Ñandejára oikuaa ojapóva⁷, ha’e ome’ẽséva ñandévente jareko, ha mbeguekatúpe jahupyty opa mba’e; ha ani ja’e tei upépe napyrũichéne⁸; sapy’ánteko ja’e so’ópe ñaneryguatãtaha, upéi ni jahesy haguã ndajajuhúi⁹. Ñandejára oiméne cherendu, ha upéva ovaléma. Ko’ãga akirirĩma, arekovéramo jepe ha’e va’erã.

―Ani ndepochy, Sancho, ni rejepy’apy rehendúva rehe. Ñe’ẽ reíko ndopái: eiko nde iporã haguãicha ha toje’e oje’éva. Upéva nda’ijokohái, he’i aipo ñu omoportonse va’ekue¹⁰. Gobernador heta ipiráramo osẽvo, oje’e hese imonda hague; imboriahúramo katu, oje’e hese ivyroha, ndoaprovechái hague.

―Upéichane voi –he’i Sancho–, ko’ãga oiméne chevyroha mante oje’éta cherehe, ndoje’eichéne chemondaha.

Péicha ñomongetápe oho oguahẽ hikuái castíllope, heta mitãrusu ha ambueve máva oho hapykuerikuéra. Upépe, óga guýpe, oha’arõma chupekuéra duque ha duquesa. Sancho katu, ojupi mboyve ohechávo dúquepe, oñapytĩ ha omoĩ porã raẽ hymba burro caballerízape, oke asy rehe ange pyharéicha. Upéi ojupi ohechávo huvichakuérape ha, oñesũ pehẽvo henondepekuéra, he’i:

―Che ningo, mburuvichakuéra, penemba’eporãgui chendive, ndaha’éi che amerecégui, aha va’ekue agoberna pende Isla Barataria. Ipype aike va’ekue opío, ha ko’ãga aime jey opío: naganái ni ndaperdéi mba’eve. Oiméramo agoberna porã térã agoberna vai, oime cherechahare, ha umíva he’íne he’iséva. Heta mba’e amyesakã, heta pleito arresolve; ha akóinte vare’águi amanóke namanóime aiko. Upéicha ajecha karai Pedro Recio, Tirteafuera-ygua, oipotágui; ha’e ningo médico upépe ha oñemogobernador avei¹¹. Pyharekue heta ou orerairõséva, ha heta orejopy rire, ojelibra umi upepegua, chepyapy mbarete rupive; Ñandejára mante topaga mba’e porã upéicha he’ívape. Mbykyhápe ja’étaramo, upépe che atanteami mba’éichapa ipohýi la jeporogoberna, ha ko’ãga apilláma ndaikatumo’ãiha amboguatave, ndaha’éi voínte upéva che kyse vainarã¹²; ha opoi mboyve chehegui la gobierno, che tapoi chugui; ha kuehe pyhareve aheja la che isla, ajuhu hagueichaite: oĩmbaite pype tape, óga ha techo oĩ va’ekue voi aikéramo guare upépe. Mavavépe ndajeruréi mba’eve ha ndaikéi mba’eveichagua akã pa’ãme; heta apensa ajapóvo umi ordenanza porã porã ideprovécho va’erã hetápe, katu ndajapói jey, akyhyje noñecumplíriramo guarã, si upéicharamo ningo, jajapo térã ndajajapóiramo, peteĩchante. Asẽ la íslagui, ha’emaháicha peẽme, che rymba burromi ári, ha upéante; aju ha’a peteĩ yvykuápe, asẽmo’ã henonde gotyo, ha ko pyharevépe, kuarahy osẽ rire, ahecha la ñasẽha, katu ndaikatúi jeýnte asẽ, hasyeterei. Ha upépe apytamo’ã Diadehuício peve la che uru Don Quijote oho’ỹ rire, Ñandejára reínte. Upéare, karai duque ha duquesa, na’ápe la pene gobernador Sancho Panza, die diamínte omanda va’ekue; anínte oñeme’ẽ chupe mba’eve la isla año ogoberna haguére, ndaha’éitaramo mundo ogoberna haguére mba’e. Ha kóva ko che ideami reheve, añesũvo pene renondépe, tajei ha tapoi, he’íva ku lomitã¹³; ajedeha la gobierno asúntogui ha ahasáta amba’apo che uru Don Quijote ndive; oimétaramo jepe akarúta hendive py’a popópe, cheryguatãne katuete. Ha chéve la tembi’u, sagrado; tuicha guive ta’iro jepe ra’e¹⁴.

Péicha Sancho omondoho iñe’ẽ; Don Quijote katu okyhyje hína kuri he’íramo guarã vyrorei hetave. Ha ohechávo noñe’ẽpukúi, ipy’a rory ha Ñandejára rehe imandu’a. Upépe karai duque oñañuvã Sancho-pe, ha he’i chupe ombyasyetereiha oheja hague rehe pya’ete igobiérno. Upéicharamo jepe, he’i ome’ẽtaha chupe hembiaporã ivevuimive ha ideprovechove va’erã chupe. Duquesa oñañuvã avei chupe, ha oñangarekouka porã hese, ohechágui vaikuetépe oĩha hína.

1^ España ñe’ẽme he’i «a poco más de tres estados», upéva he’ise mbohapy tapicha pukukue.

2^ España ñe’ẽme he’i «el que ayer se vio entronizado gobernador de una ínsula».

3^ España ñe’ẽme he’i «pecador enterrado en vida».

4^ España ñe’ẽme he’i «por todo aquello que puedo conjurarte como católico cristiano».

5^ España ñe’ẽme he’i «por el nacimiento de quien vuesa merced quisiere».

6^ España ñe’ẽme «no me vi harto de pan ni siquiera una hora».

7^ España ñe’ẽme he’i «el hombre pone y Dios dispone».

8^ España ñe’ẽme he’i «desta agua no beberé».

9^ España ñe’ẽme he’i «a donde se piensa que hay tocinos no hay estaca».

10^ España ñe’ẽme he’i «y es querer atar las lenguas de los maldicientes lo mesmo que querer poner puertas al campo».

11^ España ñe’ẽme he’i «gobernadoresco».

12^ España ñe’ẽme he’i «ni son peso de mis costillas ni flechas de mi aljaba».

13^ España ñe’ẽme he’i «”Salta tú, y dámela tú”».

14^ España ñe’ẽme he’i «como yo esté harto, eso me hace que sea de zanahorias que de perdices».