JAIPORÚKENA GUARANI ÑANDE ROGAPÝPE

Miguel Verón

Director de Planificación Lingüística de la SPL

JAIPORÚKENA GUARANI ÑANDE ROGAPÝPE

Che remiandu kuehe guarépe añe’ẽ mba’éichapa Ireneo Téllez ha Claire Duhameau, hogapýpe ha hogapy guive, ombohape mba’e ñe’ẽpa oipota oikuaa ha oiporu iñemoñarekuéra. Ha’ekuéra ombohape Yanju ha Aoki oiporukuaa haguã hmbohapy ñe’ẽ: guarani, castellano ha francés, ha ikatueténte kurivévo heta hetave ñe’ẽ ipotykuru iñapytu’ũ ha ijurupekuéra.

Ko’ã mokõi tapicha, ha ambueve ha’ekuéraicha ojapóva hogapýpe ningo techapyrã añetete Paraguái Estado-pe, ko’ýte Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyhápe (Secretaría de Políticas Lingüísticas)  guarã ohape’apo (planificar) haguã guarani, castellano ha ambueve ñe’ẽ jeporu. Umi tapicha ikatupyrýva ñe’ẽpykuaápe, lingüista oñehenóiva ningo he’i mokõi institución tuichaiterei mba’eha oñemombarete térã oñemokangy hagua ñe’ẽ: ogapy (familia) ha mbo’ehao (sistema educativo). Guarani oikove ymaite guive ogapy reheae. Sy ha túva omokambu ha omboy’u rupi iñemoñarekuéra ko ñe’ẽme ningo ha’e hekoveresãi ko’ágã meve; ỹramo ymáma ijypi térã oguémaramo’ã. Añetehápe chéve rasaite chepy’apy sy ha túva oñe’ẽkuaáva guarani ha castellano-pe nombohasái rehe ko’ã mokõive ñe’ẽ iñemoñarépe. Ko arýpe aipykúi ñane retã tuicha ha ipekue javeve, ha aha avei ñane retãygua ñandumívo tetã ambuépe, ha ahecha sa’iha sy ha túva oñe’ẽkuaáva guaraníme ombohasáva ko ñe’ẽ imemby, ita’ýra térã itajýrape, ko’ýte umi oikóva tetã ambuépe. Peteĩ jey osẽmo’ã che korasõ che juru rupi, ojapo mokõi ary rupi; amba’eporandúvo guaraníme peteĩ guarani mbo’ehára Ka’aguasugua rajýpe, ha osẽ he’i chéve: “no te endiendo, señor; yo  no hablo guarani”. Guarani mbo’ehára rajyhína péva. Peichagua káso, jepémo ñambyasy, omumu ápe ha pépe, ha rasántema ivai guaraníme guarã.

Mba’épa jajapokuaa ko’ã mba’e renondépe. Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha guive rombosako’iroína peteĩ proyecto ne’ĩrãva héra, katu herakuaáva “Jaiporu guarani ha castellano ñande rogapýpe – Usemos el guaraní y en castellano en nuestras casas”. Péva rupi romokyre’ỹse ogapy oñeñe’ẽkuaahápe guarani ha castellano toñembohasa mokõivéva ñemoñarekuéra. Péva ndahasýi vera, katu jahapo’ova’erã colonialismo ñane akãgui. Pe proyecto romoñepyrũtava rupi rokombidáta ñane retãyguakuérape ogapýpe sy ha túva, ỹramo katu ambue ogaygua, oñemoĩvo peteĩ ñe’ẽme: sy toñe’ẽ iñemby ndive guarani añoite opa hendápe ha opa mba’erã, ha túva katu toiporu ita’ýra térã itajýra ndive castellano oñoite, avei opa hendápe ha opa mba’erã. Péicha ojejapóramo pe mitã ojepokuaáta oñomongeta isy ndive peteĩ ñe’ẽme ha itúva ndive ambuépe ha oñe’ẽsyrýta mokõive. Ja’eporãséramo, pe mitã hogapy ñe’ẽ mokõita, mokõi lengua materna rehe osẽta oveve hógagui.

Ñañeporandu kuaa mboy viru térã tiémpopa oikotevẽta sy ha túva omongakuaa haguã hogapýpe mitã iñe’ẽmokõiva. Ñembohovái hesakã porã: mboyvete, reite vera. Natekotevẽi oñepi’ã hikuái; toiporúnte umi mitã ndive umi ñe’ẽ okaruhápe, kánchape, mbo’ehao rape rehe, omba’apo aja; toñe’ẽ hendivekuéra oke ha opáyvo. Natekotevẽ aipo ombo’e ichupekuéra, oiporunteva’erã umi ñe’ẽme. Katu, ja’eva’erã, pevarã tekotevẽ jahapo’o ñane aputu’ũgui aipo guarani ñanembotapykueha, guarani ñandeguerahaha ñande rapykuévo ku kyvukyvúicha, guarani ñanembotavyha, guarani ñanemomboriahuha, guarani aipo ombyaiha castellano-pe. Ko’ãva vyrorei oñemoinge pypukúva ñane retãyguakuéra ñe’ãme ha hetaite tapichápema oharu. Amáke heta ñe’ẽ jaiporukuaa ningo ñane aranduve ha ñane apytu’ũ katu okakuaa ha hekoresãi ñande retéicha. Política pública rupi ikatúta mbeguekátu ñasẽ jahávo ñande guatágui, katu iporãva’erã opavave ja’éva jahayhuha guarani ñañepyrũmavo ñande rogapýpe, ỹramo ñanderovamokõi ñane ñe’ẽ ndive; ñande juru renyhẽ ja’e jahayhuha ichupe, katu nañambohasái ñande rogapýpe ha mamo jaikohápe.

Ko che remiandu aipyaha mba’yruguatápe ajevykuévo táva San Pedro del Ykua Mandyjúgui; kovahína Ireneo Téllez válle. Ahecha, ahendu ha aikuaa ningo oĩveha heta sy ha túva oñe’ẽkuaáva guarani ha castellano ha ombohasáva mokõivéva hogapýpe iñemoñarekuérape, katu hi’ã opavave ojapo péicha. Tamora’e opaite ogapýpe jarýi, tamói, sy, túva ha joyke’ykuéra toiporu guarani, castellano ha ikatuvéramo ambue ñe’ẽ, jahecháta ñane ñe’ẽnguéra yvotyty tahovyũ ha tombojegua ñande rekoha; panambi, mainumby ha oĩvéva mymba katu tou toguerohory ñane ndivekuéra.

Miguel Verón

8 de octubre de 2014