Mauro Lugo
Investigador lingüístico
Secretaría de Políticas Lingüísticas


                                                                       CHE KUÃIRŨ RESA
                                                                               (Ensayo literario en guaraní)

Añeha’ãta aike peteĩ ka’aguy nerypy’ũvape, ka’aguy ojekyhyjetehápe ha ojekyhyjetehágui, ndaipórire gueteri tape hesakã ha ojepyso mombyrýmava ikatuva’erãichagua oporogueraha mamo oñeikotevẽhápe térã ojehosehápe.
Upe mba’e hi’ãitéva chéve niko akopikopi tape oporoamoaguikuaáva ñe’ẽporãhaipyre guaranimegua korasõ mbytégui. Aikuaa porã ijetu’utaha ko mba’e, hetave oĩ rehe he’íva ijehe oikuaaveha opavavégui ha michĩmichĩ katu he’ivoi ijehe oikuaapaha. Néi, marãve ndoikói. Che añeha’ãtante añemoaguĩ ikatumiháicha umi ñe’ẽpoty… rekovére.
Ndaha’éi niko ñane retã Paraguáipe añónte oĩva mbovymi tapicha ohayhúva, oikũmbýva, oguerohorýva ha omomba’eguasúva ñe’ẽpoty. Kóva ko mba’e oikohína oparupiete. Ñe’ẽporãhaipyre ha’erehevoi mbovymi tapichápe guarãnte ha hi’ãmínte chéve koichatantevoi kóva ko’arape, ko’ẽrõ, ko’ẽambuérõ ha ko’ẽambuetevérõ.
Águikatu ñañeporandútarõ mba’érepa sa’iete oĩ tapicha ojapyhýva ñe’ẽporãhaipyre; Mba’érepa noguãhẽi tapichakuérape oñemba’emombe’uséva ñe’ẽporãhaipyre rupive; Mba’érepa oiméne oĩ pokãite tapicha omba’apóva ñe’ẽporãhaipyrére; Mba’érepa avaveguasu ndohaíri ensájo guaraníme; Mba’érepa sa’iete oñemoherakuã ñe’ẽporãhaipyre guaranimegua, ha ambueve.
Ko’ã mba’eporandu niko ha’ete ku chemokyre’ỹva’ekue ajehekoverekávo ha amboguata ñepyrũ ipógui, ijyvágui, ijati’ýigui pe mitã tuja hérava ensájo guaraníme.
Néi, ahecháta mba’éichapa roñomboguata, ahechakuaávo ore ha’eha mokõi mitã oñepyrũva opoñy. Nga’ura’e oreretymaguy mbarete pya’ete ha roguata oñondive, roñani ha roguãhẽ ñe’ẽporãhaipyre guaranimegua karaku kuápe.
Ñe’ẽporãhaipyre guarani ñe’ẽmegua oikotevẽ tapicha oñeha’ãvare omba’apo opaite mba’e ojejapomava’ekue rehe, taha’e ñe’ẽpoty, mombe’urã, mombe’upy, mombe’upyrusu… rehe.
Péina añe’ẽmíta ko ñe’ẽpoty héravare “Che kuãirũ resa”, Francisco Martín Barrios (San Juan Bautista de las Misiones 1893-1939) rembiapokue rehe, añeha’ãta ahesa’ỹijo mba’éichapa oipuru iñe’ẽpotýpe umi ñe’ẽporã, mba’éichapa oñeñandu ha mba’e sa’ýpepa omboguapy ha omboheko hemiandu.

CHE KUÃIRŨ RESA

Mba’eguasuetépa ko che akãme oikéva
ajepy’apy ha ndavy’avéi
che ke ha che páype nacherendavéi
ndaikuaaivoínte la chéve oguãhẽva.

Kyhápe añeno jahechápa ake
ha manterei añemyatymói
chepijohapa. Chey’uhéi. Cheremói.
Ambojopyru kyha ha inimbe.

Asẽ ajeity pe kapi’ipépe
che po mokõivépe añemyakãngyta
estrella oĩháicha, entéro aipapa
jahechápa upéicha apyta akemi.

Ha la che resa ikãmbarei
oĩmentevoi la che akã ojo’óva
ku kuãirũ resáicha cherehe oikóva
ñaimo’ã ohapýva la che korasõ.

Kokuehe aháma ahecha pa’i
hi’ãitégui upérõ añemombe’u
ha he’ínte chéve: “Reporohayhu
pohã paraguái, remendavoi”

Ha upévako hína la chéve ojehúva
tupãsy memby chemoakãnundúva
ku oguatakuévo, pehechanga’u:
ha’ete ipepóva la anome’ũ.

Yvoty oĩháicha okukúi hapépe
pe humby, otytýi. Pe hesa, omimbi
ha la ne’enkantavéva, omyimíva ohóvo
ikamisa guýpe mokõi jeruti.

Hague rokyũmba pe hova yke
hetyma kyrỹi porãite guasu
ikambuchimípako pe ijuru
ha’érõ ichupe: “Ta’u che eirete”.

Apoi nde ári yvytu pepo
che ñe’ẽnguemi tohendu ha’e
ko che mba’asy che resa rupi oike
ha che korasõme ojehaitypo.

Francisco Martín Barrios

1- Ko ñe’ẽpoty niko jahechaháicha oñe’ẽhína mborayhúre, ñe’ẽpapára ohechauka ñandéve hemiandu (hemimbyasy, iñangekói, hembivy’a, ijehecharamo, imytuẽ, ipy’atarova…). Iporãva’erã jahechakuaáramo mba’e temiandúpa ohechauka peteĩteĩva ñe’ẽmboysyi’atýpe. Techapyrã:

/Mba’e guasuetépa ko che akãme oikéva / ajepy’apy ha ndavy’avéi / che ke ha che páype nacherendavéi / ndaikuaaivoínte la chéve ojehúva/.
“Ko’ápe Francisco ojepy’apy ha ndovy’avéi. Ha’e ohasa’asy imombyrýre kuñataĩgui, kóva he’ise pe japorohayhúramo ikatuha avei jahasavai ñande rekovépe, upéicha jave nañandevéivaicha. Ñambyapu’átaramo peteĩ ñe’ẽme ñe’ẽpapára remiandu ikatu ja’e “ipy’atarovaitéha”.
/Kyhápe añeno jahechápa ake/ ha manterei añemyatymói / chepijohapa. Chey’uhéi. Cheremói / Ambojopyru kyha ha inimbe/.
“Ko’ã versono’õme ñe’ẽpapára ohechaukave ohóvo hemiandu ha hekora’eño. Jepeve oñeha’ã oke opytu’umi haguã, ojopy ichupe oporohayhúva mba’asy, kóva he’ise pe japorohayhúramo ikatuha avei jahasavai ñande rekovépe, upéicha jave nañapyrũvéi yvy ape ári. Ñambyapu’átaramo peteĩ ñe’ẽme ñe’ẽpapára remiandu ikatu ja’e “iñakãvaietéha”.
/Asẽ ajeity pe kapi’ipépe /che po mokõivépe añemyakãngyta / estrella oĩháicha, entéro aipapa / jahechápa upéicha apyta akemi/.
Martín omombareteve ko’ã ñe’ẽrysýi rupive mba’eichaitépa iñakãraku upe kuñataĩre, añetehápe ojopy ichupe mborayhu kakuaaite oñandúva iñapytu’ũ nguápe. Ohechauka ñandéve mba’éichapa ñande yvypóra ni ndajakevéi péicha ku japorohayhu añetéramo.
/Ha la che resa ikãmbarei /oĩmentevoi la che akã ojo’óva / ku kuãirũ resáicha cherehe oikóva / ñaimo’ã ohapýva la che korasõ/.
Ñe’ẽpapára ko’ápe ohechauka ñane remiandu oipyguaraha ñane apytu’ũ ha ñane korasõ. Kóva he’ise imbareteveha ñandehegui ha ñaneguenohẽha ñande pirégui ojapoukávo ñandéve ñaimo’ỹva jepe. Oñeha’ã omoĩ ñande resa renondépe techapyrãramo pe kuãirũ resa, upéichape ohechauka mba’éichapa oikepypuku ha oikehatã hekovére hemiandu kuñataĩre.
/Kokuehe aháma ahecha pa’i / hi’ãitégui upérõ añemombe’u / ha he’ínte chéve: “Repoporohayhu / pohã paraguái, remendavoi/”.
Ñe’ẽyvotyhára oñemombe’u moõ pevépa omoguãhẽ ichupe mborayhu kakuaaite, upéicha rupi oguãhẽ pa’i rendápe jahechápa upéichape oñembopy’aguapymi. Ko’ã ñe’ẽ rupive ogueromandu’a omondávape ha upéva ha’e avei hína paraguái rekotee.
/Ha upévako hína la chéve ojehúva / tupãsy memby chemoakãnundúva / ku oguatakuévo, pehecha nga’u: / ha’ete ipepóva la anome’ũ/.
Francisco ohykuavo péichape hemiandu omombe’ukuévo mba’eichaitépa oguerohory mba’eporãita oguerekóva ijehe pe kuña, opa tupãsy membýre ombojogua ichupe ohechaukahávo hemiandu poty ipotĩha.
/Yvoty oĩháicha okukúi hapépe / pe humby, otytýi. Pe hesa, omimbi / ha la ne enkantavéva, omyimíva ohóvo / ikamisa guýpe mokõi jeruti/.
/Hague rokyũmba pe hova yke / hetyma kyrỹi porãite guasu / ikambuchimípako pe ijuru /ha’érõ ichupe: “Ta’u che eirete”/.
Ñeyvotyjára omoha’angahai omombe’ukuévo ndaijojaiha porãme pe kuñataĩ, ohechauka ñandéve mba’éichapa oñemoñe’ẽkuaa ichupe ojeporekakuévo umi ñe’ẽ poravopyrére. Opaite mba’e he’i ha ojapóva niko osẽ ikorasõitégui ha opa umíva niko katuete omoñeñanduporãta ohendu ha omoñe’ẽvape ko ñe’ẽpoty, jaikuaa rehe ko’ágaramo guãrã ndahetavéimaha upe kuimba’e omongeta potĩ porãva hembiayhúpe.
/Apoi nde ári yvytu pepo /che ñe’ẽnguemi tohendu ha’e / ko che mba’asy che resa rupi oike / ha che korasõme ojehaitypo/.
 Péicha omyakãvotõ ko ñe’ẽkuaahára iñe’ẽpoty, añetehápe imbaretepaite omba’emombe’úva ha omohenda hekopete ñe’ẽnguéra ha’etevoi he’ívo pe mborayhu ha’eha imba’asy kakuaaite, péro upéicha avei ikatuha okuerajey mborayhu rupivénte. Ko ñe’ẽpoty mborayhu rehegua oguahẽramo maymave omoñe’ẽvape katuetei ojejapokóita iñe’ã sãre.

2- Haihára ha ñe’ẽpapára niko oiporavo umi ñe’ẽ ha’e oikuaaháicha, ichupe iporãveháicha, hese opokoveháicha. Peteĩteĩva oikuaa mba’éichapa ohai hemiandu, hembiecha ha imba’emombe’usepy, upéicha rupi ni peteĩva ndojojoguái hembiapokuépe, jepe oñe’ẽ peteĩ témarente, ha’e oikuaahína mba’éichapa omboguapýta kuatiápe. Oĩ haihára ha ñe’ẽpápara oipuruvéva mbojojáva, mbojoguáva, mbotuicháva, mboje’ejeýva, mboguerováva… Ko’ã ñe’ẽporã rembipuruhína oporomopeteĩ ha oporomoambuéva. Upévape oje’ehína estílo. Techapyrã: “Che kuãirũ resa”.
Ko ñe’ẽpoty réraguivoi ñañepyrũta ñañamindu’u ja’e haguã mba’épa he’ise ñandéve Francisco Martín Barrios. Jaikuaaháicha pe kuãirũ resa niko ikatukuaahína peteĩ itaresa / itavera oikéva pe kuãirũre, jepe hatã pe kuãirũ (itajuguigua / itatĩguigua) upe máva ojapóva ombohykuva’erã omoinge hagua hese. Ko’ápe hína pe kuãirũ resa peteĩ símbolo, ñe’ẽpapára oipuru mborayhúre oñe’ẽ hagua, ha’e he’ihína ñandéve imborayhu ojoguaha kuãirũ resápe ha ikorasõ térã hi’angapyhína ápe upe kuãirũ. He’irãngue ko mborayhu oñandúva ojogua kuãirũ resápe, he’i ñandéve “Che kuãirũ resa”.
Oipe’ávo ko’ã mbohapy ñe’ẽgui upe ñe’ẽ ikatukuaavakuri /ojogua/ha’ete/ñaimo’ã/ñemo’ã/ndijavýi/ndijai / vaicha/ térã ñe’ẽpehẽ / icha/ve-gui/… ombojojoja haguã hemiandúre / imborayhúre, kóva he’isehína ombojojarãngue ombojoguahague.
Ñaguãhẽvo peteĩ ñe’ẽme “Che kuãirũ resa” ha’eha mbojoguáva (osẽva mbojojávagui), jahechakuaa mba’éichapa ñe’ẽpapára oiporavo ha oipuru ñe’ẽporã ha’e oikuaahaichaite.
Ko mbojoguáva “Che kuãirũ resa” ha’e oguenohẽ hekoatýgui (de la colectividad), oñemomba’e hese ha oipuru iñe’ẽpotýpe. Ága ñañamindu’u pypukuvétaramo ko mbojoguáva he’isévare katu, ja’ekuaa maymave tapichápe guarã pe kuãirũ resa hína upe ombojeguáva kuãirũme ha kuãirũ ombojeguajeýva pe tapicha kuã. Upéicha avei upe imborayhu ombojoguáva kuãirũ resáre, ha’ehína upe ombojeguáva hi’angapy.
/Ha upévako hína pe chéve ojehúva /tupãsy memby cheamoakãnundúva /ku oguatakuévo, pehechanga’u: /ha’ete ipepóva pe anomo’ũ/.
Ko versono’õme jahechakuaáta oĩha ambue mbojoguáva “tupãsy memby”, kóicha oñemoñe’ẽvo he’isehína mba’eichaitépa heko porã ha imarangatu kuñataĩmi ombotavyetéva ichupe. He’ívo “/ha’ete ipepóva pe amombe’u/ Barrios ombojoja ichupe guyráre, jaikuaaháicha guyrámante upe ikatúva oveve, oñembopepo’a, opere ha oñembogua ijukyve haguáicha.
/Yvoty oĩháicha okukúi hapépe /pe humby, otytýi. Pe hesa, omimbi /ha la ne enkantavéva, omyimíva ohóvo /ikamisa guýpe mokõi Jeruti/.
Martín niko omomba’eguasueterei he’ívo “/Yvoty oĩháicha okukúi hapépe/”, kóva ha’e avei ñe’ẽpoty rembipuru omombaretepaitéva oje’eséva ha oje’esevéva. Ñe’ẽmboysyi’aty opakuetévo katu ojevalejey ambue mbojoguávare he’ívo “/ikamisa guýpe mokõi Jeruti/”, ko’ã ñe’ẽ rupive omombe’usehína kuñataĩ ijuky ha ichukaitereiha ogueraha rehe ipyti’áre mokõi jeguaka hatã’asýva.
/Hague rokyũmba pe hova yke /hetyma kyrỹi porãite guasuete /ikambuchimípako pe ijuru /ha’érõ ichupe: Ta’u che eirete”
Francisco ha’ehína mbo’eharavusu ñe’ẽpoty apópe, oipuruporã avei pe mboguerováva, ha péichape ojei upe jepiverõguágui, osẽ pe ñe’ẽjoaju ko’ẽreíre ojepurúva rekógui, he’iva’erãrõ “pe hova yke hague rokyũmba” osẽ he’i “/Hague rokyũmba pe hova yke/”. Ipahaitévo omboguapyjey kuatiápe kóicha: “/ha’érõ ichupe: Ta’u che eirete”, péichape omboverajey ñande resa renondépe ambue mbojoguáva neporãmba jepéva. Eirete=Jurupyte.

ARANDUKAPURUPYRE

DELGADO Susy "25 Nombres Capitales de la Literatura Paraguaya", 1ª edición, Asunción, Servilibro, 2005, 389p.

ENCINA Ramos y Tatajyva, "Las cien mejores poesías en guaraní", 2ª edición, Asunción, Imprenta Salesiana, 1997,429p.

MÉNDEZ Faith Teresa, "Poesía Paraguaya de Ayer y de Hoy", 1ª edición, Asunción, Intercontinental Editora, 1997,424p.

TORGA Rudi “Antología de las Mejores Poesías en Guaraní”, 1ª edición, Asunción, Servilibro, 2004, 290p.